Khi AI trở thành một phần quen thuộc trong môi trường học thuật, việc hiểu đúng và sử dụng có trách nhiệm công nghệ này không chỉ giúp tránh các rủi ro đạo đức mà còn phát huy tối đa lợi ích của nó.
Việc ứng dụng AI, đặc biệt là các công cụ như ChatGPT, ngày càng phổ biến trong học tập và giảng dạy. Tuy nhiên, cùng với đó là nguy cơ “lạm dụng” ngày càng gia tăng — từ việc để AI làm bài thay đến đạo văn một cách vô thức. Điều này đặt ra một yêu cầu cấp thiết: người dùng, đặc biệt là học sinh, sinh viên và giáo viên, phải học cách sử dụng AI một cách đúng đắn, hiểu bản chất công nghệ và khai thác nó như một công cụ hỗ trợ tư duy, chứ không phải thay thế tư duy.
AI không có lỗi, chỉ có người dùng chưa hiểu cách dùng
AI sinh ra không để gian lận. Các mô hình như ChatGPT được thiết kế để hỗ trợ giải thích, phát triển ý tưởng, cải thiện kỹ năng viết và tư duy phản biện. Nhưng nếu người dùng không hiểu mục đích này, họ dễ bị cuốn vào lối sử dụng sai lệch — ví dụ như “dán đề – chép đáp án”, hay tệ hơn là nộp luôn kết quả AI sinh ra mà không kiểm tra hay chỉnh sửa gì.
Việc đó không chỉ khiến người học mất đi cơ hội tư duy và phát triển kỹ năng cá nhân, mà còn làm giảm giá trị thật sự của công cụ AI. Giống như việc dùng máy tính cầm tay trong môn Toán — nếu không hiểu bản chất phép toán, máy tính chỉ giúp… nhấn đúng phím, chứ không hiểu sai đúng.
Học AI không phải để làm lập trình viên, mà để làm người dùng thông minh
Một hiểu lầm phổ biến là “phải biết lập trình mới dùng được AI”. Thật ra, điều cần học là cách giao tiếp với AI, cách đặt câu hỏi rõ ràng, cách đánh giá phản hồi của công cụ, và cách chuyển hóa kết quả từ AI thành kiến thức, nội dung phù hợp với mục tiêu cá nhân.
Thạc sĩ Võ Thị Mỹ Duyên, Chuyên gia Đào tạo Ứng dụng AI tạo sinh, chia sẻ: “Người học cần nhìn nhận AI như một bạn học siêng năng, không biết mệt — nhưng bạn học đó không thay mình làm bài được. Nó giúp mình luyện tập, nhưng chỉ khi mình tự vận động thì mới hiểu bài thật sự.”
Học AI ở đây là học kỹ năng sử dụng: từ việc phân tích đề bài, xác định đúng nhu cầu, đến cách sử dụng lệnh (prompt) hiệu quả. Đây là một kỹ năng mới mẻ nhưng vô cùng quan trọng trong thời đại số, tương tự như kỹ năng sử dụng Google cách đây 15 năm.
Vai trò của nhà trường và giáo viên trong việc định hướng
Nếu chỉ kêu gọi người học “đừng lạm dụng AI” là chưa đủ. Nhà trường và giáo viên cần chủ động cập nhật, hiểu công cụ để hướng dẫn học sinh dùng AI đúng cách, và quan trọng hơn, đưa AI vào quá trình giảng dạy một cách sáng tạo và kiểm soát được.
Thay vì cấm đoán hoặc kiểm tra gắt gao, nên thiết kế các hoạt động học tập mà AI không thể thay thế hoàn toàn — ví dụ như thuyết trình, phản biện, viết nhật ký học tập, hay đánh giá dựa trên quá trình thay vì chỉ điểm số cuối cùng.
Một giáo viên hiểu AI không chỉ giúp học sinh tránh lạm dụng, mà còn giúp các em tận dụng AI để học tập sâu hơn, tự tin hơn.
Trách nhiệm thuộc về mỗi cá nhân người dùng
Ngay cả khi chưa có hệ thống quản lý học thuật rõ ràng về AI, thì mỗi người học, người dạy vẫn cần tự xây dựng “đạo đức số” cho mình. Biết giới hạn giữa học hỏi và đạo văn, giữa tham khảo và sao chép. Biết rằng việc để AI làm bài hộ có thể giúp qua môn, nhưng sẽ làm “rỗng” kiến thức về lâu dài.
Việc sử dụng AI cần được xem là một kỹ năng sống, cần có ý thức, kiến thức nền và sự luyện tập. Đặc biệt với những bạn trẻ đang sống trong thế hệ số, nếu không học AI từ sớm, rất dễ lạc nhịp và dùng sai cách.
Một tương lai học thuật tích hợp AI lành mạnh
AI không biến mất khỏi giáo dục — nó sẽ ngày càng trở nên phổ biến hơn. Nhưng việc AI trở thành công cụ học tập hay “cánh cổng cho gian lận” hoàn toàn phụ thuộc vào nhận thức và năng lực của người sử dụng.
Do đó, việc “học AI” không còn là lựa chọn, mà là nhu cầu bắt buộc để bảo vệ tính trung thực học thuật, và xa hơn nữa, để phát triển tư duy cá nhân trong thời đại công nghệ.
Bài viết do AI tổng hợp dựa theo một phần giáo trình VTALK
