Việc ứng dụng AI tạo sinh vào việc đọc sách đang mở ra một ngả rẽ mới, thay vì dành hàng giờ nghiền ngẫm từng trang sách, nhiều người chọn cách đọc bản tóm tắt hoạc nghe lại từ ChatGPT hay các công cụ AI. Nhưng câu hỏi đặt ra là: Liệu nên dùng AI để tóm tắt sách, hay vẫn nên tự đọc trực tiếp? Đây không chỉ là lựa chọn cá nhân, mà còn là cách mỗi người đang định hình tư duy, năng lực tiếp thu và cảm nhận tri thức.
Hiểu đúng về AI tóm tắt: Công cụ hỗ trợ chứ không phải “đọc hộ”
Trước hết, cần nhìn nhận đúng vai trò của AI tạo sinh trong việc tóm tắt sách. AI như ChatGPT không đọc sách như con người. Nó phân tích văn bản theo cấu trúc, chủ đề, mức độ quan trọng của thông tin để rút ra những ý chính. Những bản tóm tắt này có thể giúp người đọc hình dung được nội dung tổng thể hoặc đánh giá xem quyển sách có phù hợp để dành thời gian đọc kỹ hay không.
Tuy nhiên, tóm tắt vẫn chỉ là “lược dịch thông tin”. Nó bỏ qua cảm xúc, văn phong, các ví dụ chi tiết và sự tinh tế trong cách diễn đạt của tác giả. Với những đầu sách thiên về lý luận, triết học hoặc có chiều sâu tâm lý, việc đọc tóm tắt đôi khi khiến người đọc đánh mất toàn bộ ý nghĩa thật sự.
Do đó, nếu xem AI như một công cụ giúp chọn lọc, định hướng trước khi đọc, bạn đang sử dụng nó đúng cách. Nhưng nếu chỉ dùng để “đọc thay”, muốn tiết kiệm thời gian thì bạn đang đánh đổi trải nghiệm đọc – điều cốt lõi mà mọi cuốn sách mang lại.
Khi nào nên dùng AI tóm tắt sách?
AI tóm tắt sách đặc biệt phù hợp trong một số tình huống nhất định. Ví dụ như khi bạn cần nghiên cứu nhanh một chủ đề, tìm hiểu sơ lược trước buổi họp hoặc cần tiếp cận nhiều đầu sách cùng lúc để chọn ra cuốn đáng đọc nhất. Nó cũng hữu ích cho người bận rộn muốn “bắt kịp tri thức” dù không có thời gian đọc trọn vẹn từng trang.
Với học sinh, sinh viên, nhân viên văn phòng hay giáo viên, AI tóm tắt có thể trở thành trợ thủ đắc lực giúp hệ thống hóa kiến thức nhanh chóng, so sánh nhiều quan điểm từ các nguồn tài liệu khác nhau chỉ trong vài phút. Đặc biệt, trong thời đại tri thức biến đổi từng ngày, tốc độ tiếp thu thông tin càng nhanh càng lợi thế.
Tuy nhiên, điều này không đồng nghĩa với việc thay thế hoàn toàn việc đọc sách truyền thống. Việc “tiêu hóa” một nội dung qua lăng kính AI chỉ nên là bước khởi đầu – chứ không phải điểm kết thúc của việc học.
Nguy cơ từ việc lạm dụng AI tóm tắt: Mất kết nối với nội dung sâu sắc
Nếu quá phụ thuộc vào AI, người dùng rất dễ rơi vào trạng thái “tiêu thụ thông tin hời hợt”. Thói quen đọc từng dòng chữ, suy ngẫm về thông điệp, đặt câu hỏi với tác giả – tất cả đều bị bỏ qua. Khi ấy, việc đọc không còn là hành trình khám phá mà trở thành hành vi tiêu dùng “mì ăn liền”.
AI tóm tắt chỉ nên là bàn đạp giúp bạn hiểu bối cảnh một cách nhanh chóng, hoặc hỗ trợ diễn giải ngữ cảnh trong quá trình đọc sách. Nhưng nếu không tự đọc toàn bộ nội dung đầy đủ của cuốn sách, bạn đang bỏ lỡ mất chiều sâu mà các tác giả đã dày công nghiên cứu.
Với những cuốn sách truyền cảm hứng, truyện dài, tiểu thuyết hay hồi ký – nơi từng câu chữ đều mang cảm xúc cá nhân – việc đọc trọn vẹn từng trang sách vẫn là trải nghiệm không gì thay thế được. AI không thể truyền tải cảm giác xúc động, bất ngờ hay day dứt – những điều làm nên giá trị tinh thần của sách.
Kết hợp thông minh: Vừa đọc sách, vừa dùng AI như bản đồ dẫn đường
Cách sử dụng AI tóm tắt hiệu quả nhất là biết “chia việc”. Bạn có thể dùng AI để hệ thống lại kiến thức sau khi đọc xong một chương, hỏi thêm những nội dung chưa rõ, hoặc kiểm tra lại mình có bỏ sót thông tin quan trọng nào không. AI sẽ giống như một người bạn học, giúp bạn củng cố lại kiến thức và nhìn nhận từ góc độ mới.
Một mẹo hiệu quả là đọc song song: khi đang đọc một chương, bạn có thể yêu cầu ChatGPT tóm tắt nội dung, sau đó so sánh với cảm nhận cá nhân để thấy mình đã hiểu đúng chưa. Đây là cách học tích cực, giúp tăng khả năng phân tích và ghi nhớ sâu hơn.
Với các sách kỹ thuật, tài liệu nghiên cứu hay sách học thuật, AI cũng có thể giúp đơn giản hóa thuật ngữ, giải thích những phần khó hiểu bằng ngôn ngữ dễ tiếp cận. Đây là cách rất nhiều sinh viên khối xã hội, giáo viên hoặc người lớn tuổi đang áp dụng để “vượt qua nỗi sợ sách chuyên ngành”.
Thế hệ trẻ hôm nay có thể tận dụng công nghệ để tiếp cận tri thức nhanh hơn, nhưng không nên quên rằng, giá trị sâu sắc nhất vẫn đến từ việc kiên nhẫn ngồi xuống, mở sách ra và suy ngẫm từng trang. AI sẽ không thay thế văn hóa đọc, nó chỉ là công cụ giúp chúng ta tiếp cận được nhiều đầu sách hơn. Và nếu biết cân bằng, mỗi người hoàn toàn có thể vừa là người đọc hiện đại, vừa giữ được cốt lõi của tri thức truyền thống.
Bài viết do AI tổng hợp dựa theo một phần giáo trình VTALK
