AI tạo sinh giúp con người tăng năng suất và sáng tạo vượt bậc, nhưng nếu “giao khoán” hoàn toàn cho máy móc, hậu quả có thể khó lường. Người không chuyên công nghệ cần học cách kiểm tra và điều chỉnh AI để sử dụng hiệu quả và có trách nhiệm.
Khi AI tạo sinh như ChatGPT ngày càng len lỏi vào các công việc hằng ngày, nhiều người dùng không chuyên công nghệ cũng bắt đầu ứng dụng mạnh mẽ. Tuy nhiên, bên cạnh sự tiện lợi vượt trội, AI cũng tiềm ẩn rủi ro nếu người dùng quá tin tưởng hoặc không kiểm soát nội dung đầu ra. Vậy người dùng phổ thông, đặc biệt là giáo viên, nhân viên văn phòng hay phụ huynh… cần học gì để “làm chủ” AI thay vì phụ thuộc?
AI tạo sinh không hoàn hảo: Vì sao không nên tin 100%?
AI tạo sinh như ChatGPT không có tri thức thật như con người, mà chỉ là mô hình ngôn ngữ dựa trên xác suất. Nói cách khác, ChatGPT “dự đoán” từ tiếp theo sao cho có vẻ hợp lý nhất, chứ không hiểu nội dung như người.
Chính vì vậy, AI vẫn có thể tạo ra nội dung sai, thiếu logic, hoặc nguy hiểm hơn là thông tin tưởng như đúng nhưng thực ra không kiểm chứng được – còn gọi là “ảo tưởng chính xác”. Nếu người dùng không kiểm tra lại, rất dễ đưa ra quyết định sai hoặc chia sẻ thông tin sai lệch.
Chẳng hạn, một giáo viên hỏi AI để chuẩn bị bài giảng, nếu nội dung AI đưa ra trích dẫn sai tài liệu hoặc giải thích lệch kiến thức, học sinh sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Người làm truyền thông nếu tin 100% vào AI viết bài PR, rất có thể sẽ rơi vào khủng hoảng nếu nội dung gây hiểu lầm hoặc có sai sót pháp lý.
Cách kiểm tra nội dung AI: Những bước tối thiểu ai cũng có thể làm
Không cần kiến thức kỹ thuật phức tạp, người dùng không chuyên vẫn có thể kiểm tra nội dung AI một cách hiệu quả nếu áp dụng đúng cách.
Đầu tiên, hãy đọc lại toàn bộ nội dung AI tạo ra như đang biên tập cho người khác. Nếu thấy có chi tiết nào lạ, quá tuyệt đối, quá “trôi chảy” mà không có nguồn rõ ràng, nên kiểm tra lại. Có thể tra Google, hỏi lại ChatGPT bằng một cách hỏi khác, hoặc đơn giản là nhờ người khác kiểm chứng.
Thứ hai, cần đặc biệt cảnh giác với các số liệu, trích dẫn, tên nhân vật, tài liệu – vì đây là những điểm AI thường… bịa nếu không có dữ liệu thật. Nếu thấy một con số hoặc dẫn chứng nhưng không có nguồn cụ thể, hãy nghi ngờ.
Ngoài ra, nên yêu cầu AI liệt kê nguồn hoặc căn cứ nếu đang làm việc quan trọng (ví dụ: viết báo, soạn bài, lập kế hoạch chiến lược…). Câu hỏi đơn giản như “Dựa vào đâu bạn nói như vậy?” sẽ giúp kiểm tra AI hiệu quả.
Điều chỉnh AI bằng cách “hỏi lại thông minh” – không phải chỉ sửa lỗi
Một sai lầm phổ biến là khi thấy AI sai, người dùng bỏ qua hoặc tự sửa tay. Thực tế, chúng ta hoàn toàn có thể điều chỉnh AI bằng cách hỏi lại thông minh để máy học cách phục vụ tốt hơn.
Ví dụ, thay vì yêu cầu: “Viết một bài giới thiệu sản phẩm”, hãy nói rõ: “Viết bài giới thiệu sản phẩm nước mắm cho người nội trợ trên 35 tuổi, dùng giọng thân mật, có cảm xúc, độ dài khoảng 500 chữ”.
Nếu AI viết chưa đúng giọng điệu hoặc sai đối tượng, bạn có thể nói: “Viết lại, nhưng tập trung hơn vào cảm xúc người mẹ khi nấu ăn, hạn chế dùng từ ngữ kỹ thuật”. Việc này không chỉ giúp ra kết quả đúng hơn, mà còn giúp chính bạn rèn kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả – một năng lực rất quan trọng trong thời đại AI.
Thạc sĩ Võ Thị Mỹ Duyên, chuyên gia đào tạo Ứng dụng AI tạo sinh, chia sẻ: “Người không chuyên hoàn toàn có thể dùng AI tốt nếu biết cách hỏi và kiểm tra. Việc điều chỉnh AI không cần lập trình, chỉ cần tư duy rõ ràng và thói quen đặt câu hỏi phản biện”.
Tập phản biện và tự kiểm duyệt – kỹ năng sống còn khi dùng AI
Học cách nghi ngờ tích cực – đó là điều quan trọng nhất khi dùng AI tạo sinh. Đừng xem AI là “ông thầy biết tuốt”, mà hãy coi là “cộng sự cần được kiểm tra”.
Mỗi khi AI đưa ra nội dung, hãy tự hỏi: Điều này có hợp lý không? Có gì mâu thuẫn không? Người thật có thể nói như vậy không? Thậm chí, bạn có thể yêu cầu AI phản biện lại chính lập luận trước đó – điều này không những giúp phát hiện lỗi mà còn giúp hiểu sâu hơn về vấn đề.
Việc tập phản biện và kiểm duyệt cũng giúp người dùng giữ được vai trò chủ động. AI không thể thay thế trách nhiệm và suy nghĩ của con người. Khi bạn tự chịu trách nhiệm cho đầu ra cuối cùng, AI mới thật sự trở thành công cụ hỗ trợ hiệu quả thay vì là “cái bẫy logic”.
Tập phản biện không đòi hỏi kỹ năng cao siêu. Bạn chỉ cần tạo cho mình thói quen dừng lại 5 phút sau khi nhận được nội dung từ AI, đặt vài câu hỏi cơ bản: “Có gì thiếu không?”, “Nếu người khác đọc họ sẽ hiểu đúng không?”, “Có gây nhầm lẫn gì không?”. Những thao tác nhỏ này giúp bạn chủ động và an toàn hơn khi dùng AI hằng ngày.
Dùng AI như một công cụ – không phải cỗ máy quyết định
Người không chuyên có thể sử dụng AI mỗi ngày, từ viết email, tạo nội dung, đến hỗ trợ công việc giảng dạy, bán hàng, chăm sóc khách hàng. Tuy nhiên, hãy luôn nhớ: AI là công cụ – không phải người quyết định.
Việc học cách kiểm tra và điều chỉnh AI không làm bạn chậm hơn, mà chính là “tốc độ bền vững” trong thời đại công nghệ. Khi bạn làm chủ công cụ, bạn không bị phụ thuộc. Khi bạn hiểu rõ giới hạn của máy, bạn sẽ bảo vệ được chính mình và người xung quanh.
Không ít người từng gặp tình huống “để AI lo hết” và rồi ngỡ ngàng khi phát hiện lỗi sai nghiêm trọng trong nội dung gửi khách, bài giảng cho học sinh hoặc báo cáo nội bộ. Những lỗi này có thể tránh được nếu người dùng coi AI là bản nháp sơ khởi cần biên tập lại chứ không phải kết quả cuối cùng.
Hãy xem AI như một “cộng sự có năng lực nhưng không có phán đoán”. Nó làm việc không mệt mỏi, nhớ nhiều thứ và có thể sáng tạo nhanh, nhưng vẫn cần bạn – người sử dụng – đưa ra quyết định cuối cùng. Trong thời đại AI phát triển nhanh, người làm chủ là người hiểu rõ vai trò và giới hạn của công cụ mình đang dùng.
Càng sử dụng AI có trách nhiệm, bạn càng trở nên đáng tin cậy trong mắt đồng nghiệp và xã hội. Đó là kỹ năng không chỉ dành cho người làm công nghệ, mà là năng lực sống còn của bất kỳ ai đang sống và làm việc trong thời đại số.
Bài viết do AI tổng hợp dựa theo một phần giáo trình VTALK
